Η Πομακική γλώσσα και τα προβλήματα των Πομάκων

Του Δρ.ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΕΜΦΙΕΤΖΟΓΛΟΥ

Η γλώσσα των Πομάκων (πομάχτσκου) είναι ένα τοπικό γλωσσικό ιδίωμα, δημιούργημα της συγχώνευσης γλωσσικών στοιχείων της σλαβικής, της ελληνικής και της τουρκικής γλώσσας. Οπωσδήποτε υπερτερούν σ’ αυτήν τα στοιχεία (γραμματική, συντακτικό, λεξιλόγιο) της σλαβικής γλώσσας, ενώ οι λέξεις (δάνεια) της τουρκικής γλώσσας αποτελούν νέα στοιχεία της πομακικής. Ενσωματώθηκαν δε στη διάρκεια της μακραίωνης τουρκικής κατοχής και αποτελούν κατά το μεγαλύτερο μέρος θρησκευτικούς όρους και ονόματα που προέρχονται κατά βάση από την αραβική γλώσσα: Αλλάχ, Αχμέτ, Ισλάμ ή βαπτιστικά ονόματα, τα οποία είναι μουσουλμανικά και προέρχονται και αυτά από την αραβική γλώσσα όπως: Τζελάλ, Μουαμέτ, Ριζά, Μπεκίρ, Αλί.

Επίσης απαντούν βαπτιστικά ονόματα από την ιουδαϊκή και χριστιανική θρησκεία όπως: Αντέμ (Αδάμ), Ιμπράμ (Αβραάμ), Μουσάτ (Μωυσής), Ισά (Ιησούς), Μιριέμ (Μαρία) κ.ά.

Σημειώνουμε ότι οι Πομάκοι παρά τον εξισλαμισμό τους διατήρησαν χριστιανικά έθιμα μέχρι σήμερα, άλλωστε το κύριο όνομα Ηλίας είναι διαδεδομένο στους Πομάκους του Εχίνου και της Κοτύλης.

Αντίθετα οι ελληνικές λέξεις βρίσκονται στη βάση, στα θεμέλια της πομακικής γλώσσας. Αποτελούν συνήθως τις ρίζες πομακικών λέξεων, ουσιαστικών και ρημάτων και έχουν προσαρμοστεί στην γραμματική της πομακικής γλώσσας. Άλλωστε, λόγω της δεδομένης θεμελιώδους σημασίας των ουσιαστικών και των ρημάτων σε κάθε γλώσσα, δεν μπορούν να θεωρηθούν απλώς ως δάνεια της ελληνικής προς την πομακική, αλλά είναι απομεινάρια της αρχαίας και βυζαντινής ελληνικής, πριν δεχθούν τον γλωσσικό εκσλαβισμό, δηλαδή τις γλωσσικές επιδράσεις των σλαβο- βουλγάρων στο τέλος της πρώτης και στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας περίπου. Ενδεικτικά αναφέρω μερικά παραδείγματα. Ουσιαστικά: αποτίκ = αποθήκη, αργκάτ = εργάτης, τεμέλ = θεμέλιο, γκωνία = γωνία, ντρουμ = δρόμος, εγκίστρα = άγκιστρο. Ρήματα: αρέσβαμ = αρέσω, αρνήσβαμ = αρνούμαι, πλέταμ = πλέκω, χαρίσβαμ = χαρίζω, τυπώσβαμ = τυπώνω.

Πρέπει να σημειωθεί ότι οι Πομάκοι περισσότερο οι άνδρες και λιγότερο οι γυναίκες μιλούν αρκετά καλά την ελληνική γλώσσα. Πολλοί μάλιστα μιλούν την ελληνική τόσο καλά που δεν μπορείς να καταλάβεις αν η μητρική τους γλώσσα είναι η ελληνική ή η πομακική.

Εύλογο είναι το ερώτημα, πώς ένας μηχανικός μιλάει τώρα για την πομακική γλώσσα και για τους Πομάκους, πώς ανακατεύτηκε με αυτά τα θέματα;

Αντί απάντησης θα διηγηθώ μία μικρή ιστορία που βίωσα πριν από 20 περίπου χρόνια. Είχα πολλούς Πομάκους, οι οποίοι δούλευαν στα έργα μου και μια Παρασκευή μετά την πληρωμή έρχονται ορισμένοι και μου λένε: αφεντικό έλα πάνω στα χωριά μας να τα γνωρίσεις, έρχεσαι εδώ στα έργα, έλα να δεις και τα χωριά μας ένα Σαββατοκύριακο. Πράγματι ένα Σαββατοκύριακο ανέβηκα μαζί τους στα Πομακοχώρια. «Ορεινό Όγκο» τον λένε ορισμένοι και, όταν ανέβηκα πάνω, είδα όλο αυτόν τον κόσμο, όλους αυτούς τους ανθρώπους, μίλησα μαζί τους, μου είπαν τα προβλήματά τους, τις δυσκολίες τους και στο τέλος μία ομάδα δασκάλων με πλησίασε και μου λέει: θα μας βοηθήσεις να γράψουμε τη γλώσσα μας;

Έμεινα κατάπληκτος. Καλά λέω, είναι δυνατόν; Δεν έχει γραφτεί η γλώσσα σας; Όχι, μου λένε. Καλά, λέω, τόσα χρόνια το Ελληνικο ΄Υπουργείο Παιδείας δεν φρόντισε; Το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο, το οποίο βρίσκεται εδώ, δεν φρόντισε να γράψει τη γλώσσα σας; Όχι, μου απήντησαν. Και πώς εγώ, λέω, μπορώ να σας βοηθήσω; Μου λέει ένας, άμα θέλεις μπορείς! Θα σε βοηθήσουμε όμως και εμείς. Έτσι οργανώσαμε μία ομάδα με Πομάκους δασκάλους και επικεφαλής τους ο φωτισμένος δάσκαλος Πέτρος Θεοχαρίδης.

Διαπίστωσα ότι η πομακική γλώσσα ήταν ομιλούμενη και μη γραφόμενη. Οι Πομάκοι μιλούσαν την πομακική γλώσσα, τραγουδούσαν, αλλά δεν υπήρχαν βιβλία γραμματικής, συντακτικού, ούτε λεξικό. Η πρόκληση ήταν ισχυρή, έγινε προσπάθεια για δύο χρόνια και το αποτέλεσμα ήταν το 1996 η έκδοση τρίτομου έργου, που περιλαμβάνει το Πομακο-ελληνικό και Ελληνο-πομακικό λεξικό και γραμματική της πομακικής γλώσσας. Έπειτα προχωρήσαμε σε πειραματική έκδοση πομακικού Αναγνωστικού.

Παρουσιάσαμε στο ελληνικό κοινό ή ορθότερα στο Αθηναϊκό κοινό τις εκδόσεις αυτές και θυμάμαι μεταξύ των ομιλητών ήταν και ο Παναγιώτης Σγουρίδης, ο οποίος είχε τονίσει την ευθύνη όλων γι’ αυτή την απαράδεκτη καθυστέρηση.

Πριν από την εκδήλωση της παρουσίασης του έργου, ο Π. Θεοχαρίδης, οι συνεργάτες του, μία ομάδα από Πομάκους και εγώ πήγαμε στον Υπουργό Παιδείας, παρουσιάσαμε το έργο και ζητήσαμε την συμβολή του για την εκπαίδευση των Πομακοπαίδων και την εκμάθηση της γραπτής γλώσσας τους. Τότε Υπουργός Παιδείας ήταν ο νυν Πρωθυπουργός Γιώργος Παπανδρέου. Μόλις του τα είπαμε, σηκώθηκε, μας αγκάλιασε, επισήμανε τι σπουδαίο εθνικό έργο κάναμε, και μας ρώτησε: «Τι με συμβουλεύετε να κάνω για να μπορέσουν αυτά τα παιδιά, αυτά τα ελληνόπουλα να μάθουν καλύτερα τη γλώσσα τους;» Προτείναμε να διδαχθεί η πομακική γλώσσα πρώτα στην ΕΠΑΘ, στους δασκάλους και αυτοί με τη σειρά τους να προχωρήσουν σε διορθώσεις, σε συγγραφή νέων βιβλίων και σε πρώτη φάση προαιρετικά να διδάσκεται στα σχολεία, όπου φοιτούν Πομάκοι, η γραπτή πλέον γλώσσα τους. Τόσο απλό, πολύ απλό, θα το προχωρήσω μας λέει!

Όλοι ήταν ενθουσιασμένοι, εγώ είχα σοβαρές επιφυλάξεις, οι οποίες δυστυχώς επιβεβαιώθηκαν. Από την πλευρά της πολιτείας δεν έγινε απολύτως τίποτε. Αντίθετα αυτή την πλήρη κρατική αδιαφορία την εκμεταλλεύεται η άλλη πλευρά!

Ο Kissinger, για να κάμψει την Ελλάδα και τους Έλληνες, είχε πει ότι «πρέπει να τους πλήξουμε στα βασικά στοιχεία τους: στη γλώσσα τους, στη θρησκεία τους και στον πολιτισμό τους, ώστε να μπορέσουμε να πετύχουμε καλύτερα τους στόχους μας στην καίρια περιοχή της ανατολικής Μεσογείου».

Δυστυχώς η ίδια πολιτική εφαρμόζεται από τους Τούρκους για τους αδερφούς μας Πομάκους. Βασικό στοιχείο της προσπάθειάς τους είναι να τους αποκόψουν από τη γλώσσα τους, τη δική τους γλώσσα επικοινωνίας, την πομακική. Ήδη από το 1955 η επιθεώρηση μουσουλμανικών σχολείων οργάνωσε συνέδρια Πομάκων δασκάλων για την εισαγωγή του λατινικού αλφάβητου και της τουρκικής γλώσσας στα πομακικά σχολεία, έργο που ολοκληρώθηκε το 1973 και με την παρουσία στη Δυτ. Θράκη τού τότε πρεσβευτή της Τουρκίας στην Ελλάδα.

Το γιατί είναι ξεκάθαρο. Ήδη υπάρχει και σημαία της τουρκικής Θράκης, η οποία περιλαμβάνει και περιοχές της Βουλγαρίας. Είναι φανερή η προσπάθεια των Τούρκων για τον εκτουρκισμό των Πομάκων της Βαλκανικής. Διερωτάται κάποιος, τι κάνει η ελληνική πολιτεία για όλη αυτή την κατάσταση; Έχει ή δεν έχει υποχρέωση από τη συνθήκη της Λωζάνης, νομική υποχρέωση, να διδάσκει τους Πομάκους τη μητρική τους γλώσσα; Έχει ή δεν έχει υποχρέωση από τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών να προστατεύει τη γλώσσα των κατοίκων μιας περιοχής; Τι κάνει λοιπόν; Φοβάται, υποχωρεί και δεν τηρεί όχι μόνο τις πατριωτικές και εθνικές υποχρεώσεις, αλλά και τις συμβάσεις, τις οποίες έχει υπογράψει.

Έχουμε φτάσει σε τέτοιο σημείο αθλιότητας; Όταν κάποια φορά πήγα στον τότε Νομάρχη και του ζήτησα να βοηθήσει να προωθηθούν τα δίκαια αιτήματα των Πομάκων για δρόμους, γεφύρια, για διευκόλυνση της μεταξύ των Πομακοχωρίων επικοινωνίας, με έκπληξη διαπίστωσα ότι τα Πομακοχώρια δεν τα γνώριζε με το όνομά τους, αλλά μόνον ως Ορεινό Όγκο! Αυτό ήταν άγνοια, αδιαφορία ή αθλιότης;

Πριν από πέντε χρόνια η αγωνία μου για την τύχη των Πομάκων και η κρατική αδιαφορία για αυτούς με οδήγησαν στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης με την πρόταση, που κοινοποιήθηκε και στον τότε Υπουργό Παιδείας, να ιδρυθεί στο Πανεπιστήμιο έδρα πομακικής γλώσσας και πολιτισμού, την οποία θα χρηματοδοτούσα για δέκα χρόνια. Τέσσερα χρόνια αργότερα η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου, με έγγραφό της, με πληροφόρησε ότι θα απαντήσει επί της πρότασής μου στην επόμενη Συνεδρία της. Απάντηση δεν πήρα, ίσως να μην έγινε… επόμενη συνεδρία έκτοτε!

Η προσπάθεια επαναλήφθηκε και στον Υπουργό Παιδείας, τον οποίο επισκεφθήκαμε με μία επιτροπή της Ελληνικής Γλωσσικής Κληρονομιάς, επαναλάβαμε την πρόταση για τη δημιουργία της έδρας της πομακικής γλώσσας και πολιτισμού στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο. Δυσκολεύτηκε ο Υπουργός, δεν μπορούσε να πάρει θέση για το θέμα της δημιουργίας έδρας και αντιπρότεινε, αφού θα χρηματοδοτούσα την έδρα, να διαθέσω τα χρήματα στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου να κάνουν εκεί έρευνα και διατριβές για το πομακικό θέμα!

Δυστυχώς, και οι πολιτικοί της περιοχής Δ. Θράκης έχουν τεράστια ευθύνη γι’ αυτό το οποίο γίνεται, το οποίο αυτή τη στιγμή έχει φτάσει στα όρια μιας μορφής πολιτισμικής γενοκτονίας. Αυτή την άποψη θα την τεκμηριώσω με ένα τελευταίο, φετινό απαράδεκτο γεγονός.

Πληροφορήθηκα ότι η Βιβλιοθήκη της Μύκης θα κλείσει για λόγους οικονομικούς. Τα δισεκατομμύρια που ξοδεύονται άσκοπα, τα τεράστια ποσά που κατασπαταλούνται χωρίς αποτέλεσμα δεν τους πείραξαν, τα ελάχιστα χρήματα που απαιτούνται για τη λειτουργία της Βιβλιοθήκης της Μύκης τούς δυσκόλεψαν οικονομικά. Κάπως έτσι φθάσαμε στην οικονομική καταστροφή και τα 350 δισ. έλλειμμα, χρέος.

Έκανα λοιπόν μια επιστολή στη σημερινή Υπουργό Παιδείας και της είπα: μην κλείνεις τη Βιβλιοθήκη. Αν έχεις πρόβλημα οικονομικό, αναλαμβάνω τα έξοδα για 10 χρόνια. Η κυρία Υπουργός απλώς δεν απάντησε. Γιατί; Μήπως όλα αυτά είναι απαράδεκτες εθνικές υποχωρήσεις και συμβιβασμοί με την Τουρκία;

Σε αυτή τη θλιβερή πραγματικότητα έχω να πω ότι πρώτα απ’ όλα ο ελληνικός λαός δεν συμφωνεί και θα πολεμήσει εναντίον αυτής της κατάστασης. Δεύτερον, καλώ τους Πομάκους –και εδώ σήμερα έχουμε τη χαρά να είναι μαζί μας και η Πρόεδρος του Συλλόγου Πομάκων Ξάνθης, η γοητευτική κυρία Εμινέ Μπουρατζή– ότι θα πρέπει όλοι, όχι μόνον οι ίδιοι και οι ίδιοι, να αγωνιστούμε για την ανάδειξη του πολιτισμού και της παράδοσης των Πομάκων και πρώτιστα για τη διάσωση της πομακικής γλώσσας. Θυμάμαι τι είπα στους δασκάλους το ’90, όταν ζήτησαν να τους βοηθήσω για να γραφτεί η γλώσσα τους: θα σας βοηθήσω, αλλά εγώ δεν είμαι Πομάκος, ο αγώνας είναι δικός σας, για σας και τα παιδιά σας. Εσείς πρέπει να προσπαθήσετε να αποφύγετε τους εκβιασμούς και τις προσπάθειες που γίνονται για τον εκτουρκισμό των Ελλήνων Πομάκων. Είναι δικός σας ο αγώνας· γι’ αυτό ας διαβιβάσει η Εμινέ την αγωνία και τη στήριξή μας, γιατί σας θεωρώ αδέρφια μου και φίλους μου.

Ξέρω τις δυσκολίες, ξέρω τα προβλήματα, ξέρω τους εκβιασμούς που δέχονται οι Πομάκοι, ξέρω τα φράγκα που διανέμονται σε τόσες δύσκολες στιγμές για να αναγκάζονται πολλοί να σιωπούν. Είναι μεγάλος ο κίνδυνος, αύριο μπορεί να είναι αργά, και, αν η ελληνική πολιτεία δεν σας βοηθάει, όλοι οι Έλληνες πατριώτες είμαστε κοντά σας.

Προχωρήστε, είμαστε μαζί σας, μην χάνετε τον εθνικό σας προσανατολισμό, μην ενδίδετε στην τουρκική προπαγάνδα. Είστε έξυπνοι άνθρωποι, διεκδικήστε τις ρίζες σας!